You are here

И.Ф. Гоян - Диспри статейка луй Державин „Шнни-с молдовений“

Гоян И.Ф. Диспри статейка луй Державин „Шнни-с молдовений“ [Despre articolașul lui Derjavin „Cine-s moldovenii”] // Молдова Литерары, 1931, № 7-8. п. 49-53.

Статейка скурты а луй К. Державин „Шини-с молдовений“, типэриты ‘н журналу „Вестник Знания“ № 7, ану 1925, шы тримасы ну димулт ла редакция Молдова Литерары ести о ‘ншеркари а дизлега ‘нтребаря диспри обыршыя молдовенилор дин пункту ди видери а лингиштиинцый яфетидниши, шы динтр-аясты парти е, ка ынтыя ‘ншеркари ‘н аша фель, требу с’атрагы сама ла дынса.

Лингиштиинца яфетидникы сокоати, кы лингили индоевропиени ди аму, ла кари с’атырны шы лимба молдовняскы, с’о дисфэшурат ын кип еволюцыйник дин лингили примэргэтоари яфетидниши пи кари грэе локуиторимя преисторикы а цэрилор, ашэзати ‘мпрежюру мэрий нижлокупэмынтени.

Дисфэшураря ворбий оминешть шы треширя ий дила о стадии ла алта с’атырны, дупэ теория яфетидникы, дила дисфэшураря путерилор продукэтоарп дила скимбаря ымпрежюрэрилор экономишешть а траюлуй шы дила процэсу ‘нторлокэрий пи база яста а нямурилор диосэгити оминешть.

Дакы ‘ншепуту шы дисфэшураря стадиий яфетидниши а ворбий оминешть сы тражи дила время шея, кынд ому ну ера куноскут ку металурили шы кынд ел фэше нижлоашили ди продушири ш’апэрари май мулт дин кятры орь дин лемн, апуй ыншепуту дисфэшурэрий лингилор индоевропиени сы ложешти ку ашей нреми ‘н дисфэшураря културий оминешть, кынд нижлоашили ди продушири ш’апэрари о ‘ншепут а сы фаши май мулт дин металурь.

Ка об’екту ий ди ‘нвэцари лингиштиинца яфетидникы ари динтый лингили яфетидниши, кари с’о пэстрат пэн аму: ын мунцый Пиринеилор, унди сы афлы он нород нумит „баски“ кари грэешти пи аша лимбы; пи жюмэтати острову Балканик, унди албанцый (доуы нямурь а лор, — геги шы тоски) сы нумэры ка локуиторимя шей май веки ‘н аясты цары; ла Кэпказ, унди мултилингь сы гэсэск ын стадия яфетидникы (лимба абхазылор, черкешылор, лезгинилор, грузынилор ш. алц.) ла Памир, унди он нород, нумит „вершики“ пэн аму грэешти пи лимба яфетидникы пиурмы рэмэшыцыли стадиий яфетидниши ын лингили историшешть (лимба еструсцылор, иберллор иэлазгилор, скицылор фракийцылор шы ‘н лингили ди аму унди аести рэмэшыц дес с’ынтылнеск ын нумирь ди локалшэц шы ди фецы.

Аша рэмэшыцы автору статейший „Шинн-с молдовений“ веди ‘н нумиря „молдован“.

Арэтэрили лингий, ка уний дин формили супрашиинцый идиологиши, сы ‘нцэлежи, кы ну дистул пинтру хотэрыря обыршыий а орь-шы кэруй нород. Нороду, ка о формы ди унири оминяскы сы ивешти пи база атырнэрилор экономишешть, кари сы наск прин дисфэшурари капитализмулуй, — мэкар ын форма капитализмулуй тыргуелник, шы сы характеризазы ку афларя ыннунтру аестий унирь легэтура анумиты економишешть хотэрытоари, ашыждиря шы ку афларя, афары ди лимбы, уний територий шы културы ындиобшти. Ла аша хотэрыри поати с’адукы ‘нвэцаря ‘мпрежюрэрилоргеографишешть,;феодализмулуй шы капитализмулуй ди тыргуялы ‘н Молдова шы ивирий, пи база лор, траемынтулуй шы културий ындиобшти а молдовенилор.

Арэтэрили лингий прикэутати диосэгит дила история културий материалниши шы история форми’лор обштешть,— пот сы ни дэи штирь диспри ашей алкэтуинцы этникы шы ынтриатырнэрь културжили, кари прин унимя легэтурилор економишсшть шы териториалниши, о адус ла оформаря нородулуй орь нацыий —

Дупэ пэреря авторулуй, нумиря „молдован“ араты легэтура нородулуй молдовнеск к’он ням а нороадилор яфетидниши, кари локуе ын вренили дидимулт ла анязы-рэсэриту Европий, ануми ку Даший.

Ел дэ анализу нумирий „молдован“, гэсынд ынтр’ынса трий пэрц: рэдэшина мол (мал), суфиксу о (да) шы сфыршыту (ван).—

Мол (мал), ын потрижири ку кувинтили асэмэнэтоари дин алти лингь яфетидниши) мал-алб, мала-лашыш, малва, — ирл), ынсамны лок нант, дял; суфиксу до (да) ести, дупэ пэреря луй, арэтэторя а нумэрулуй мултуратик, да сфыршыту „ван” араты атырнари ла кы кутари ла алту нород. Дупэ аша тэлмэшири нумиря „молдован“ ынсамны локуиторю дялурилор, кум кувынту ромынеск „мунтян“. Пи дялурили Карпацылор, зыши автору, „ш’о трэит стрэмошый молдовинилор - Даший гэсынд аколо скэпари дила нэвэлиря нороадилор нистэторниши шы рэспындиндысы диаколо ‘н хотарыли Басарабиий шы РАССМ“.

Ни ‘нтрынд ын прецуири, дрепт орь ну-с лэмурити елементили граматишешть ть а нумирий „молдован“ дин партя лингиштиинцый яфстидниши, ноуы ни сы пари, кы май лэмурит шы дрепт ди сокотит нумиря яста алкэтуиты шы продусы дила нумиря геогафишяскы „Молдава орь Молдова“ (ын ростиря молдовняскы), — кум сы нумешти он скуржет дин мына дряпты а рыулуй Серет ын Буковина, унди о фост ынтемиеты кнежыя молдовняскы. —

Нумиря „молдован“, ка термин етнографишеск, сы ивешти ын истории шы поати сы гэсаскы сприжын ын документи ну май ди времи, дикыт ла сфыршыту вакулуй а XIII орь ла жюмэтатя вакулуй а ХIV, кынд с’о алкэтуит кнежыя молдовняскы —Ый ди обишей а да нуми сатулуй, тыргулуй, орь локуиторимий дии нумили рыулуй, пи малу кэруя сату-й ашэзат орь оаминий трэеск, кум, ди килды, моравий дила рыу Морава, Москва шы Москалий дила рыу Москва, волжаний дила рыу Волга, Олтений дила рыу Олт ш, а ш. д.

Ди аяста требуй ди аналиэат нумиря Молдава орь Молдова, ка сы гэсэшть легэтура генетикы а локуиторимий векь а Молдовий ку алти групп нородниши. Аша анализ а адуши ла ‘нкиери, кы нумиря яста ди обыршып фрако-илирикы (мал-да-ви— сат, пи дял ашэзат (орь. Иринослаионы, ку ши май мулц ынвэцац сы унеск, луынд ын видери ын-кы он рыу куаша нумири ын Чехия он рыушор шы сат ын Басарабия ‘н цынуту Хотинулуй шы мулти рыурь ку сфыршыту „ава“ ын цэрили славинешть (май алее ын Русыя ын басейну Непрулуй). “Аша“ пи лимба веки-ириниты ынсамны апы.

Ымпэрэцыя Гето-Дашилор, кари о вецуит май мулт ди 4 вакурь (дила ану 335 ыннаинтя эр. ноуы пэн ла ану 106 эр. ноуы) о фост нимишиты ди Римлень шы прифэкуты ынтр’о провинцыи а лор суб нумиря Дакия ла ‘ншепуту вакулуй а II-ля а эрий ноуы Ди атуншя алкэтуинца этникы а територий Дакии о суфирит мулти скимбэрь, кари о лэсат урми ‘н лимба, култура шы кяр ын кипу локуиторилор ий.

Дакы ной ом фаши анализу палеонголожик а лингий молдовнешть ди аму, апуй дила ‘нтый лимбы а локуиторилор векь фрако-иллирикы ом гэсы тари пуцыни кувинти, ди тот 0’6 % аестя кувинти ди обыршыя албаны) пи урмы мари % ди кувинти латинешть ын форма нородникы (35%) ш’ынкы май мари % ди кувинти славинешть) 42% Сы афлы ‘нкы 6% ди кувинти грешешть, 6% мадьяри шы 8,4 % туршешть.

Аяста мэртурисэшти, кы лимба молдовняскы шы нороду молдовнеск с’о алкэтуит ын резултату процэсулуй историшеск лунг шы компус шы фелюритилор „нтриатырнэрь културниши, диши ий ну-с нума урмашый Гето-дашилор, кум спуни т. Державин ын статейка луй. Аша лунг ш’алкэтуит друму ди оформари о авут шы нороду ромынеск (валахий). Автору нумэрынд пи молдовень ка урмашь а Дашилор, кари о пэстрат ширя лор этникы ын мунцый, сокоати кы ромыний сынт урмашый а шелор колоништь ромынь шы нямурь романизати нумэроасы шы фелюрити дин партя нижлошиты а Балканулуй, кари суб нумили валахилор о’нтрат ын ымпэрэцыя влахо-болгары а дойля ‘мпэрэцыи болгары шы ку скэдеря аештий ымпэрэцый тырзыу ын ваку XIII-я с’о мутат ла незунопцый дила Дунэря, алкэтуинд а лор осэгиты кнежыи.

Пуниря авторулуй ый дряпты, нума требу дисфэшурат пи дынса.

Гето-даший ну ера он ням, да о федерации ди нямурь, гецый сы диспэрцэ ла 4 нямурь, да даший дупэ арэтаря луй Птоломей аве май мулт ди 10 нямурь. Гецый, кари трэе пи локурили шэсы (Молдавия, Басарабия о парти ди Мунтения) шы даший, кари купринде дялурили Карпацылор ла незу нопцый рэсэрит, сы мэржина ку сармацый шы сы гэсэ суб ынрыуриря этникы шы културиникы а лор. Даший дила анязы асфинцыт сы гэсэ суб ынрыуриря ивирилор шы келцылор (ын Панония шы Банат).

Пэрэсыря Дакиий ла римлень ла сфыршыту вакулуй а III я о адус ынкы ла май мари диосэгири ‘нтри нумирили гето-даши. Локуиторий Дакиий с’о диснэрцыт: уний, кари ера стрынс легац ку римлений, со дус ку дыншый писти Дунэря шы с’о ашэзат ын провинцыя Мизыя (Болгария шы Сербия ди аз) нумиты дяму Дакия луй Аврелиан; аишя димулт трэе алти нямурь фрако-илириш романизати (ка кум мшый, бессый) шы нули колоништь романь.

Локуиторий Дакиий, кари н’о гэсыт фолос сы дукы ку римленнй, кари ера ‘мпотрива кырмий лор, дес фэше рэскулэрь ымпреуны ку сармацый (ка кум нямурили гето-даши дила незу нопцый рэсэрит) о рэмас пи лок.

Аишя ш’аиштя локуиторь о фост невоиц сы трэяскы ’н алти локурь, ын алти ‘мпрежюрэрь шы суб ынрыуриря незу-нопцый-рэсэритени, кари сы гэсэ суб ‘нрыуриря сэрматикы шы пи урмы с’о ‘нторлокат ку славений рэсэритень ануми ку украинений шы ку алти нямурь, кари аколо трэе, (кум команий) сы траг молдовений.

Ку ашэзаря славеннлор ын в. VI! ын хотарыли Мизыий (Дакиий луй Аврелиан) шы цэрилор ын жьос дила Дунэря, локуиторимя веки романизаты, сымцындусы апэсаты шы стрымтораты, о фост невоиты сы мути ‘н сус дила Дунэря, унди ера локурь слободи. Стату болгэреск, ын алкэтуинца кэруя ынтра шы цэрили ‘н сус дила Дунэря, шы сынгур луа мэсурь, ка сы мути аишя локуиторимя дясы дин Фракия шы Мизыя.

Аиштя локуиторь, мутац дин Дакия луй Аврелиан ку буны вой шы ку дясыла, аместикындусы ку славений дин жица сербо-хорваты шы ку ашеля рэмэшыц а дашилор, кари с’о май пэстрат ын Карпацый ди жьос, ш’о пус ыншепуту нородулуй ромынеск орь валахилор, кум ел сы кема диаму. Ий пиурмы с’о амистикат шы ку алти нямурь, кари с’о ашэзат ынтри дыншый (кум печенегий).

Автору зыши, кы нумиря яста (валах) сы тражи дила нумиря а унуй ням векь итальен-вольски.

Вольски дрепт, к-о фост он ням веки-италиен ын рынд ку алти нямурь мэрунти (марсый, эквий, рутулий, пелигний, ш. алт.), дар ий н-о жюкат мари рол ын история Италиий, ка латиний ш’ануми о парти а лор-римлений, кари, мынцэнинд ашэзарий географишешть ындэмыни, о ‘нторлокат тоати нямурили италиени ш’о алкэтуит о ‘мпэрэцыи мари, кематы пи нумили лор „романы“. Аясты нумири сы ‘нтрсбуинца ка синоним пинтру нороади кари с’о романизат орь о авут во легэтуры ку култура романы.

Ынтребуинцындусы униорь шы пинпру молдовень ди скрииторий стрэинь пэн ла ваку XVII, е о стат ла дыншый ка о нумири спецыалы пинтру мунтень ш’олтень, диашея, сы веди, кы ий май стрынс ыс легац ку култура романы. Аша пэн аму сы нумсск шы рэмэшыцыли локуиторимий векь романизати ‘н цэрили балканиши (Македония, Грешяскы ди сус, Албания, пи унилокурь ын Болгария шы Сербия).

Кы локуиторимя Валахия (Мунтений шы Олтений) — ромыний ари легэтуры стрынсы дин партя этникы ку валахий дин цэрили балканиши (Македония, Грешяска, Албания), аяста мэртурисэшти политика ди колонизари а ромынилор. Пинтру ‘нтэриря элементулуй ромынеск ын цэрили апукати дупэ бэтэлия империалисты (Добрудже, Басарабия, Буковина, Трансильвания); май алес лынгы границы, ий ашэза аколо валахо (Куцо-валахо), адуш дин Македония, вэзынд ынтрыншый, ын напоиря лор ашел май нэдежник сприжын а политиший лор ымпериалисти. Пэн ла ану 1929 ын Добруджа, Басарабия, Буковина шы Трансильвания ыс мутати май мулт ди 30 ди ний ди фамилий, никэтынд ла липса ди пэмынт аскуцыты пинтру локуиторимя рэдэшиний. Лок о принит аестя фамилий 237,500 га.

Колонизаря цэрилор апукати сус арэдати ку валашь ди писти Дунэря сы прилунжешти. Да локуиторимя рэдэшиний дин пришина яста сы муты, дин ан ын ан ын май мари нумэр, ын цэрь дипэртати, кум Америка дила анязы-зы.

Кувынту румын, зыши автору ын лимба молдовняскы ну с’нтылнешти. Ел сы ‘нтылнешти ‘н форма ромын ш’ари ‘нсэмнари историко-географишяскы, да ну этнографишяскы. Ел ынсамны; ом ындиобшти, кум кувынту русэск „человек“ орь украинеск „людина“ фэры диосэгири нацыональникы.

Аша ‘нцэлес а кувынтулуй „ромын“ ести рэсунэту кувынтулуй Romania ын ынсэмнаря луй тотлумяскы:

Ымпэрэцыя ромыны, ын кари ‘нтра ши Дакия о ажюнс ла ашел май мари мэсурь ын время луй Траян (ваку а II-я эрий ноуы) шы сы сокоте ка о ‘мпэрэцыи, кари требуе сы купринды тоаты лумя, атуншя куноскуты).

Ын поэма нацыональникы а римленилор Энеида (1. 234-236, 282: УП, 851-851) н’о даты сы спуни диспри домниря римленилор ын тоаты лумя.

Ку рэспындиря ла ‘ншепуту вакулуй а III эры, ноуы дрептурилор ди шетацэнии романы пи тоаты локуиторимя а ‘мпэрэцыий романы кувынту „ромын“ (romanu) ынсамны шетацану аестий ампарацыий фары диосэгири нацыоналникы. Шэтацану роман (civis romanus) сы кема шы латину, шы греку, ш’египтяну, ш’испану, шы даку ш. алт.)

Аша ‘нцэлес ари кувынту „ромын“ ын лимба молдовняскы.

Кувынту „ромын“ ын документили валахиши (ромынешть) ла вак. XVI-XV сы нтребуинцазы пинтру ‘нсэмнаря цэранилор ынтэриторь (дупэ боерь) шы ‘ндиобшти пинтру ‘нсэмнаря стэрий а омулуй жьосытоари, кум ын документнли молдовнешть, сы ‘нтребуинца кувынту „вешин“. Ди аяста класу домниторь (боиреск) ынкы ‘н ваку XVIII сы рушына сы кеми румынь. Кувынту „румын“ о принит ынсэмнари этнографишяскы, кынд с’о ‘нтэрит теория диспри обыршыя романы а ромынилор (сфыршыту вакулуй XVIII).

Ыншепуту аестий теории с’атырны ынкы ла ваку XV. Ый ынсэмнат, кы теория яста с’о ивит динтый ну ла ромынь да ла стрэинь ш’ануми ла гуманишть, кари, стрынгынд ш’ынвэиынд тоати рэмэшыцыли а културий романи веки, о фост уймиц ку асэмэнаря лингий ромынешть ку лимба латыняскы.

Сокот (кяр уний историшь ромынешть), кы гумаништий дынд ди штири ромынилор диспри обыршыя лор латины ка католишь аве ‘н видери а стырни ‘нтр’ыншый юбири кытри лимба лор ш’уры кытри лимба славиняскы; к’он кувынт—тенденция филолатины сы ашэза пи база тенденцыий антиславинешть.

Штиут гини, кы мулт о лукрат ын партя яста капий бисэриший католишешть(папий), старундусы диспри ‘нторлокаря бисэришилор (ортодоксы шы католишешть) ий ынсэмна пинтру ромынь (католишь) дин трансильвания миссионерь ш’архирей, кари штие лимба ромыняскы, дискиде школь пи лимба ромыняскы, традуше кэрц бисэришешть ын лимба ромыняскы ку мулти латинизми. Суб аша ‘нрыурири идея диспри обыршыя латины а ромынилор сы ‘нтэрешти шы ‘ншепи а сы иви шы ’н литературы ла ромынь. Литописэцыли ынтый сы гэсэск суб ынрыуриря аестий идеи.

Май плип шы май штиинцыйник аяста идеи с’о дисфэшурат ‘нфэцэшыторий школий Трансильваниши (Мику. Шинкай, Майор), кари с’о ‘нвэцат ла лингвистиший немцэшть шы ‘н школили католишешть.

Старя ‘нтринородникы политишяскы ’и жюмэтатя вакулуй а XIX ажюта ла дисфэшураря аестий идей: империализму французэск шы немцэск (Австрия), луптындусы ку империализму русэск, сы стэруе ‘н тоати кинурили сы трагы ‘н партя лор цара мэржиниты ку Русыя. Диаишя сусцыниря идеий, кари мэгулешти сынеюбиря нацыонелникы диспри обыршыя латины а ромынилор. Диаишя алкэтуиря статулуй ноу ку нумиря Румыния ын ану 1859.

Нумиря „румын“ ромын тари лэмурит араты, кум тот ашела кувынт скимбы ‘нсэмнэтатя луй ын атырнари дила ‘мпрежюрэрили политишешть ш’економишешть.

Автору статейший ый ди пэрери, кы молдовану грэешти ромынешть, „Ну сы апоти“ зыши ел „ди фэкут ынкиери диспри ашеяш обыршыи а молдованулуй шы ромынулуй нума ди ашея, кы ел (молдовану) грэешти ромынешть“.

Молдовану грэешти молдовнешть, да ну ромынешть. Кэрцыли ди ‘нвэцэмынт, скрисы пи лима ромыняскы ын аний ынтый вецуирий РАССМ, ну ера ‘нцэлясы ди копкиий молдовенилор. Ели о фост скоасы дин „школь“.

Аша шы газэта ‘нтый „Плугарю рош“ о требуит сы трякы пи лимба молдовняскы, ка сы шии ‘нцэлясы ди молдовень.

Лимба молдовняскы ари грэматика ий ку а ий диосэгиты фонетикы шы морфоложии, кари сы диосэгешти дила фонетика шы морфология ромыняскы кум шы лимба украпняскы арн граматика ип, кари тари сы диосэгешти дила граматика лингий русэшть.

Аяста с’атырны дила обыршыя диосэгиты а молловенилор шы ромынилор, кум сус с’о арэтат.

Дрепт кы ‘нтребаря диспри лимба молдовияскы дила алкэтуиря РАССМ, ести клинтири, кари о сусцын ш’унили фецы дин органили повэцуитоари май алее фоштий пэрташ а П К. Р. (Бандулеску ш алц. „Краен. Бессарабец, 1930, №2)

Ынфэцэшыторий аестий клинтирь, еприжининдусы пи теория молдованулуй „културник шы ромынулуй никултурник“ — , искэлиты ди ‘мпериалиштий ромынешть, сокот, кы ‘нтри молдован шы ромын ну-й нишь о диосэгири нацыоналникы, диосэгири нума ‘н тряпта ди дифэшурари а уний култури нацыоналниши ромынешть. Ромыну-й молдован културник, молдовану-й ромын никултурник.

Диаяста лимба молдовняскы, ка лимба сэракы, нидисфэшураты, требу сы шии ‘нлокуиты ку лимба ромыняскы богаты шы дисфэшураты, май алес авынд ын видери курсу ла револуцыя тотбалканикы ш’атотлумяскы.

Дупэ аша пэрери, кари тоарны апы мулты ла моара шовинизмулуй маристатник ромынеск, ар требуй тоати лингили нороадилор нишь ын СРСС, кари о фост апэсати ди царизму русэск ын дисфэшураря културий лор нацыоналниши, ди ‘нлокуит ку лимба богаты шы дисфэшураты русаскы.

Штиут гини, к’аша пэрери шы клинтири, кари контразыши политиший нацыоналниши а кырмий сфатниши, ‘нтылнешти шы требуй сы ‘нтылняскы аспры рэспинжири.